آیا شیطان فرشته بود ؟



مفهوم شیطان در کتب لغت چنین بیان شده که هر چیز متمرد اعم از جن و انس و هر جنبنده را شامل مى‏شود.

شیطان از ماده «شطن شطونا یعنى دور شد دور شدنى» وجه تسمیه آن است که از درگاه حضرت آفریدگار مطلق رانده شده است.

در مجمع‏السلوک آمده است «شیطان آتشى ناصاف است که آمیخته به تاریکى کفر است در جسم و روان آدمى مانند خون جریان دارد»

فرهنگ دهخدا آن را چنین معنا کرده است: وجودى مظهر خبث و شرارت که موجب گمراهى و شرک و غرور و ظلم و بدبختى افراد بشر گردد باید متذکر شد:

اولًا،شیطان یا ابلیس «جن» بوده است نه فرشته «فسجدوا إلّا إبلیس کان من الجنِّ(1) پس سجده کردند جز ابلیس که از جن بود». علاوه بر این شیطان به تصریح قرآن از جنس آتش بوده است(2) ولى در هیچ جاى قرآن نیامده است که ملائکه و فرشتگان از آتش خلق شده باشند. همچنین در قرآن تصریح شده که ابلیس عصیان کرد و حال آن که فرشتگان به دلیل ماهیت خلقتشان به هیچ وجه عصیان نمى‏کنند.

ثانیا، براساس آیات قرآن که طرح تفصیلى و تفسیر آن در این مجال ممکن نیست، جن مانند انسان، موجودى مختار، انتخابگر و صاحب اراده است و هنگامى که بر سر دو راهى قرار گیرد، یکى را برمى‏گزیند. سوره‏هاى: ذاریات/ 56 انعام/ 130 جن، 15، 14 و 11 بقره/ 24 تحریم/ 6 اعراف 38.

بنابراین شیطان از آن‏جا که جن بوده است، موجودى انتخابگر و صاحب اراده بوده و توان سرپیچى از فرمان خداوند را داشته است.

ظاهر خطاب الهى (3) این است که ابلیس ازفرشتگان استثنا مى‏شود. محققین معتقدند که ابلیس از جن بوده و ماهیتى متفاوت با فرشتگان دارد. لذا در بررسى این آیات گروهى معتقدند که فرشتگان و ابلیس با هم به یک امر مأمور به سجده شده‏اند. اما از باب غلبه فرشتگان و اکثریت آن‏ها در آیات الهى چنین تعبیر شده که به فرشتگان امر کردیم. گروهى دیگر معتقد شده‏اند که اساساً دو امر شده یکى به فرشتگان و دیگرى به ابلیس. اما در آیه تنها امر اول ذکر شده است.

مرحوم علامه طباطبایى (ره) نظر دیگرى دارند. ایشان مى‏فرمایند ابلیس در مقام و رتبه‏اى بود که فرشتگان در آن مقام قرار داشتند (و این شاید به دلیل عبادات زیاد ابلیس باشد) امیرالمؤمنین (ع) در همین خطبه قاصعه مى‏فرماید: ابلیس شش هزار سال خداوند را عبادت کرد که معلوم نیست از سال‏هاى دنیا بوده یا آخرت.

و لذا متمایز از آنان نبود و امر به سجده متوجه همین مقام و مرتبه بود. اما ابلیس به دلیل مخالفت و عصیانش از این مقام تنزل کرده و از فرشتگان متمایز شد. بنابر این تعبیر حضرت على (ع) در خطبه قاصعه نیز همین ملاک مى‏تواند باشد. در واقع حضرت مى‏فرمایند: ابلیسى که در مقام و مرتبه در رتبه ملائکه بود، به واسطه استکبار از آن مرتبه تنزل نمود (4).

نکته قابل توجه این است که فهم معارف دینى از طریق نظر به همه متون دینى میسر است و آن چه از مجموع متون دینى فهمیده مى‏شود ملاک مى‏باشد و همان طور که گذشت به صراحت قرآن ابلیس از جنّ مى‏باشد. لذا مرحوم علامه با توجه به مجموع آیات در این باب این نظر را ارائه کرده‏اند

پى‏نوشت‏

(1) کهف 05.

(2) اعراف/ 112.

(3) حجر، آیه‏ى 30 و 31

(4) علامه طباطبایى، المیزان، ذیل آیه 11 سوره اعراف